پرورش اعتماد به نفس کودکان​

اصول کلی

سه اصل کلی را می توان ذکر کرد که هر یک از ما به عنوان مربی در رفتار با کودک باید رعایت کنیم. این اصول راهنمای عمل ما در زندگی و در مقابل کودک به شمار می‌آیند و در عین حال به پرورش اعتماد به نفس او منجر می شوند. اصول مذکور عبارتند از:

                        ۱– محیط زندگی کودک را امن، سالم و متعادل تنظیم کنیم.

                        ۲– الگو ها و فرایندهای یادگیر کودک را شناسایی و تسهیل کنیم.

                        ۳– هیجان‌ها و عواطف کودک را ارضا و تعدیل کنیم.

مهم‌ترین اصل تربیتی در زندگی کودک توجه به ضرورت ایجاد یک محیط سالم، متعادل، منطقی و متعالی در خانواده است. این محیط بستر و زمینه ای برای یادگیری الگوهای تفکر در باره موضوعات زندگی، نگرش به مسائل زندگی روزمره فردی و اجتماعی، شیوه های مناسب یا نا مناسب رفتار و طرز تلقی از افکار و رفتارهای دیگران و قضاوت در باره آنها و شکل گیری الگوها و سبک های تفکر، احساس و رفتار کودک و رشد الگوها و ویژگی های شخصیت او را فراهم می آورد.

ایجاد محیط سالم و متعادل در زندگی خانوادگی قبل از هر چیز به شخصیت و رفتار والدین در زندگی مشترک مربوط است. واقعیت این است که بسیاری از مشکلات تربیتی کودکان نیز نتیجه و آثار مشکلات و اختلالاتی است که در شخصیت و رفتار والدین وجود دارد. به همین خاطر نخستین اقدام برای تقویت عزت نفس و رشد شخصیت فرزند اصلاح الگوها و فضای رفتاری در محیط خانواده است. یک محیط مناسب و متعادل خانوادگی را با بعضی الگوها و ویژگی های رفتاری والدین می توانیم شناسایی کنیم، از جمله:

• روابط منطقی بین والدین در بارۀ مسائل و موضوعات روزمره و مواردی که با هم اختلاف نظر دارند
• ایجاد یک رابطه مبتنی بر گفتگو و بیان نظرات در باره موضوعات و تصمیم گیری مستدل و معقول با کودک
• پرهیز از ابراز هیجان های افراطی و شدید در حالت‌های خوشی و ناخوشی
• پذیرش کودک و محبت غیر مشروط نسبت به او
• ایجاد روابط همدلانه با کودک به عنوان یک رویه کلی در زندگی خانوادگی
• مشارکت دادن کودک در امور زندگی خانوادگی و بهره‌گیری از کمک‌ها و توانایی‌های او در انجام کارها
• فرصت دادن به کودک برای جبران اشتباهات و تجربۀ دوباره در موقعیت‌های زندگی

اصل دوم یعنی شناسایی و تسهیل الگوها و فرایندهای یادگیری کودک به الگوهای یادگیری در محیط خانه و مدرسه و لزوم آشنایی والدین با این الگوها و به کار گیری آنها در هدایت و اصلاح رفتار کودکان مربوط می‌شود. کودکان معمولاً از سه طریق عمده رفتارها، الگوهای احساسی و شیوه‌های اندیشیدن را می‌آموزند. این سه شیوه عبارتند از شرطی شدن رفتار، مشاهده الگوها و یادگیری از راه تفکر و اندیشیدن.

اغلب عواطف و واکنش های احساسی و هیجانی کودکان از راه شرطی‌شدن آموخته می شوند. همراه شدن یک موقعیت با تقویت‌های مختلف یاتنبیه‌هایی که به دنبال آن می‌آید شکل می‌گیرند. الگوهای تقویت، چه ارادی و آگاهانه و چه غیر آگاهانه، یکی از عوامل مهم شکل‌گیری رفتار کودکان هستند. رفتار کودکان معمولاً تحت تأثیر نیازها و انگیزه‌های آنان و یا به‌واسطۀ یادگیری‌های قبلی بروز می‌کند، اما در محیط زندگی آنها مانند خانه و مدرسه، این رفتارها با تقویت هایی خواسته یا نا خواسته همراه می‌شوند و احتمال تکرار آنها افزایش می‌یابد. اگر رفتارهای مناسب و مطلوب کودک تقویت شوند می‌توانیم انتظار داشته باشیم ویژگی‌های روانی و رفتاری و در نتیجه شخصیت آنها نیز به شکلی متعادل و سالم رشد کند. در صورت تقویت رفتارهای غلط عکس این موضوع اتفاق خواهد افتاد.

آشنا شدن والدین با اصول یادگیری و تقویت و کاربرد آنها در رفتار با کودکان می‌تواند کمک بزرگی به نقش آفرینی خانواده در رشد و تقویت شخصیت و نیز اعتماد به نفس کودکان داشته باشد. مثلاً می‌توانید از این اصول برای شکل‌دهی رفتار فرزندانتان استفاده کنید،

• نخست مشخص کنید چه چیزهایی را می‌خواهید به کودک بیاموزید یا آنها باید یاد بگیرند؟
• رفتارهای عینی و صریحی که نشانگر این خصوصیات هستند کدامند؟
• ابتدا موقعیتی رافراهم کنید تا این رفتار توسط او بروز کند (ممکن است خود آنها نیز گاه رفتارهای مناسب و مطلوب را از جاهای دیگر یاد بگیرند یا در نتیجه فکر خودشان انجام دهند)
• برای مدتی هر وقت کودک این رفتار را انجام داد، او را به شکلی مناسب تشویق کنید یا به او پاداش دهید
• وقتی اطمینان یافتید این رفتار در فرزندتان شکل گرفته یا به اصطلاح جا افتاده، به تدریج فاصله زمانی و مقدار تشویق‌ها را کاهش دهید
• رفتارهای مناسب‌تر بعدی را به همین شکل در کودک ایجاد و تقویت کنید
• توجه داشته باشید که این فرایند برای آموزش یک رفتار ممکن است مدتی طول بکشد، لذا با حوصله و صبر این کار را ادامه دهید.

سومین اصل کلی در تقویت اعتماد به نفس کودکان این است که هیجان‌ها و عواطف کودک را خوب بشناسیم و برای تعدیل، تنظیم و رشد آنها برنامه داشته باشیم. هیجانها نیز مانند سایر جنبه های جسمی و روانی ما رشد و تحول می‌یابند و منجر به بروز عواطف پیچیده تر در شخصیت ما می شوند. هیجان‌هایی مثل ترس، شادی و خشم از نخستین هیجان‌ها یا هیجان‌های سطح اول هستند، در حالی‌که هیجان‌ها یا عواطفی همچون تنفر، سلطه طلبی، بی‌میلی، حسادت، استهزا و امثال آن عواطفی هستند که به واسطۀ ترکیب هیجان‌های اولیه و یا تلفیق آنها با باورها و شناخت‌ها به وجود می‌آیند. شناخت این تحول و عوامل مؤثر بر آن و نیز چگونگی کنترل و تنظیم آنها به عنوان یک کارکرد اساسی و مهم خانواده در رشد و تقویت ساختار هیجانی کودک از راهبردهای مهم پرورش اعتماد به نفس کودکان است. در این مورد:

ابتدا سعی کنید تصویری از وضعیت فعلی هیجانها و عواطف  فرزند خود به دست آورید. برای انجام این کار ممکن است به کمک یک روانشناس نیاز داشته باشید.

• نقاط قوت و ضعف هیجانی کودک را شناسایی کنید.
• برنامه‌های شکل‌دهی و اصلاح رفتار را با توجه به نکات اصل دوم تنظیم کنید.
• برنامه‌ای برای تنظیم، تعدیل و رشد عاطفی او تهیه و آن را در فهرست وظایف تربیتی خانواده قرار دهید و سعی کنید به آنها عمل کنید.

 روش های اجرایی

در چارچوب اصول کلی ذکر شده باید روش‌های اجرایی در پرورش اعتماد به نفس کودکان را بشناسیم و بکار بندیم. این روش‌ها می‌توانند متنوع باشند و به ویژه شکل اجرای آنها به تناسب شرایط محیط، شخصیت کودک و مسائل و شرایط خانواده یا محیط مدرسه تفاوت کند. انتخاب و تأکید بر بعضی از این موارد تا حدودی به عهدۀ محیط‌های خانواده و مدرسه است.

رفتار محترمانه با کودک

همیشه با کودک ارتباطي محترمانه داشته باشيد. هميشه به كارها و صحبت‌هاي خود نسبت به فرزندتان دقت كافي داشته باشيد تا فرزندتان نيز به همان نسبت محترمانه و با‌ادب رفتار كند. در این رابطه نکات زیر را رعایت کنید:

• ادب و نزاكت را به آنها ياد دهيد. بهترین راه برای رسیدن به این هدف آن است که خود شما با آنها اینچنین رفتار کنید.
• هنگامی که با شما حرف می‎زنند هرگز صحبت آنها را قطع نكنيد. به آنها بفهمانید و بگوييد كه احساسات شان را درك مي‌كنيد.
• براي جواب دادن به سوالات آنها وقت بگذاريد. پرسش‌هاي کودکان برداشت آنها از دنياي خارج و احساساتشان است كه با نشان دادن آنها سعي در برطرف‌كردن مشكلاتشان می‌کنند. اگر فرزندتان احساس كند كه سؤال هايش احمقانه و خسته كننده به نظر مي‌رسد، از مطرح كردن آنها منصرف مي‌شود. این موضوع کنجکاوی را در آنها خواهد کشت. لذا تا آنجا که می‌توانید آنها را برای پرسیدن تشویق کنید و نگذارید احساس سرخوردگی و سرباربودن در آنها به وجود آید.
• صادق بودن شما براي كودكان خيلي اهميت دارد. کودکان مي‌دانند كه والدين بعضي از مسائل را از آنها مخفي مي‌كنند. آنها دقيقاً می‌دانند كه بعضي چيزها حقيقت ندارد، بنابر اين توصيه مي‌شود كه با فرزندانی كه قدرت درك بالاتري دارند صادقانه‌تر رفتار كنید. البته معنای این توصیه آن نيست كه تمام مسائل خصوصي و شخصي و يا مسائلي كه به رشد مناسب هیجان‌ها و احساسات آنها لطمه مي زند يا خارج از ظرفيت درکشان است را به طور كامل بازگو كنيد، بلكه از گفتن بعضي از مسائلي كه خارج از تحمل آنهاست، صرف نظر كنيد چون در نتيجه این کار با پنهان‌كردن همۀ مسائل، فرزندتان را در به دست آوردن موقعيتي كه ياد بگيرد چگونه مي تواند با ناملايمات و مشكلات دست و پنجه نرم كند، محروم كرده‌ايد.

تمرکز توجه بر کودک

هنگامی که با کودک حرف می‌زنید یا با او ارتباط دارید، تمام توجه و حواس خود  را روي او متمركز كنيد، نشان دهید که همۀ حواستان به او است و از بودن کنار او خوشحال هستید. كودكان وقتي متوجه مي‌شوند كه پدر و مادر آنها از بودن با آنها لذت مي برند، احساس اعتماد به نفس و عشق و علاقه بیشتری مي‌كنند. اين حس خاص، مكمل و لازمۀ اعتماد به نفس آنهاست. چنین كودكاني خود را باور می‌کنند و  بهتر می‌توانند مسائل خودشان را حل کنند.

آموزش انعطاف‌پذیری به کودک

انعطاف‌پذيري، يكي از مهمترين خصوصياتي است كه شما مي‌توانيد و باید آن را به فرزندانتان بیاموزید. انعطاف‌پذيري، یعنی توانایی تغییر مسیر سازنده در مقابل هدف‌ها و خواسته‌هایی که ممکن است به آنها نرسیم، براي كودكاني كه با مسئولیت‌های تحصیلی و خانوادگی روبه‌رو هستند، يك توانایی مهم و سرنوشت‌ساز است. همۀ كودكان به ظرفيتي نياز دارند تا بتوانند با مشكلاتي مانند تکالیف و مسئولیت‌های مدرسه، انتظارات خانواده، نیازهای اجتماعی برقراری رابطۀ سازنده و مثبت با همسالان و دوستان مواجه شوند. شما بايد بتوانید در عوض استفاده از الگوهای تربیتی یک‌طرفه و خشک، توانايي انعطاف‌پذيري را در فرزندان خود تقويت كنید. شما می توانید با کمک خودِ کودک در تقویت روحیۀ انعطاف‌پذیری، او را به اين سمت سوق دهيد که بتواند در زندگی برای خود هدف های متعددی در نظر بگیرد و برای آنها ارزش‌هایی برابر و متوازن قائل شود، به گونه ای که بتواند آنها را جایگزین یکدیگر کند تا اگر نتوانست به بعضی از آنها دست یابد هدف های دیگر را به جای آنها قرار دهد.

برای این کار پیش از هر چیز خودتان در رفتار با اوانعطاف پذير باشيد. اگر بعضي اوقات شما چيزي مي‌گوييد يا كاري را بدون دليل براي مدت ها انجام مي‌دهيد و نتيجه اي نمي‌گيريد، كمي در باره آن فکر کنید و به روش هاي ديگري كه مي توانيد آن کارها را انجام دهيد بیندیشید، اطمینان داشته باشید به نتيجۀ مطلوب و دلخواه خواهيد رسيد. مثلاً قوانين آرام و ثابتي در مورد غذا خوردن كامل يا دست شستن پيش از غذا كار را آسان مي كند. اینطور نیست که اگر گاهی در مقابل فرزندتان كوتاه بياييد او را بد عادت و لوس می‌كنيد. با به كارگيري اين روش به آنها ياد مي‌دهيد كه براي فائق آمدن بر مشكلات روش‌هاي متعددي وجود دارد. اگر شما در رفتارهایتان تجديد نظر كنيد، فرزندتان نيز درست مثل شما سعي مي‌كند هنگام رويارويي با مشكلات زندگي از روش‌هاي متفاوتي استفاده كند تا بتواند بر آنها پيروز شود.

پذیرش کودک آنطور که هست

كودكان را براي خودشان و آنطور كه هستند، بپذيريد. شايد فرزندانتان همه انتظارات شما را برآورده نكنند، ولي شناخت خلق و خوي آنها برای شما بسيار مهم است. اگر کودکان براي آن چه هستند توسط ديگران، به‌ویژه والدین تقدير شوند، احساس امنيت و اعتماد به نفس بيشتري پيدا مي كنند و بهتر می توانند مشكلاتشان را برطرف كنند. عصبایت و پرخاش ما در برابر کارهای کودک فقط او را گیج و سر در گم می‌کند، لذا به جاي فرياد زدن و تنبيه كردن، بهتر است كه در فضایی آرام و در عین حال منطقی با او در مورد آنچه به بهتر انجام شدن کارهایش كمك مي‌كند، صحبت كنیم. كودكان دبستانی مسئوليت پذيري را دوست دارند و همين امر باعث تشويق آنها براي انجام کارها مي شود.

به یاد داشته باشید پذيرفتن فرزندتان، همان گونه كه هست به اين معنا نيست كه همه رفتارهاي بد او را قبول كنيد، بلكه در هنگام خطا و اشتباه هم او را درك كرده و با نشان دادن عملی راه‌های جبران به او كمك كنيد تا تغيير روش دهد و بتواند اعتماد به نفس خود را تقويت كند.

برجسته سازی نقاط قوت کودک

همیشه سعی کنید بر نقاط قوت كودكان خود تأكيد كنيد. كودكان دارای اعتماد به نفس بالا معمولاً از شكست دلسرد نمي شوند و بیشتر از موفقيت خود لذت مي‌برند. حس موفقيت و غرور آنها، باعث اعتماد به نفس بيشترشان می‌شود و به همین دلیل در آينده بهتر می‌توانند با مشكلات حتی بزرگتر دست و پنجه نرم كنند. به این موضوع توجه داشته باشید که هر كودكي به نوبه خود قدرت و توانائي خاص خود را دارد و شما به عنوان والدين او بايد به این توان و استعداد فرزندتان توجه داشته باشيد، لیکن براي اين كه كودكان بتوانند به راستي خود را باور كنند، بايد به آنها اجازه دهیم خودشان به تنهايي موفقيت را تجربه كنند.

بردباری و همدلی با کودک

شما به عنوان یک مربی نمی توانید همیشه با تمام كارهاي فرزندتان موافقت كنيد، اما می توانید سعي كنيد كه کارهای خوب او را تشویق و نظرات مفیدش را تأیید كنيد. هنگامی كه كودكان متوجه شوند كه والدينشان با صبر و حوصله به آنها گوش مي‌دهند، از آنها بيشتر می‌آموزند و از تجربه‌هایشان استفاده مي‌كنند. اگر کودک مرتکب خطایی شد و یا از زیر بار مسئولیتی شانه خالی کرد، در چنين شرايطي صبر و بردباري مهمترين چيزی است که شما باید در رفتارتان بکار ببندید.

براي تقویت روحیۀ صبر در برابر خطاهای کودکان باید بتوانیم احساس همدلی و همدردی را در خود تقویت کنیم. لذا باید خود را جاي او گذاشته و فكر كنيم كه در مقابل شنيدن حرف‌هايي كه به او مي زنيم، چه احساسي پيدا مي كرديم. مثلاً اگر کودک شما خجالتی است و نمی تواند به دیگران سلام یا با آنها سر صحبت را باز کند، اور را سرزنش نکنید و در عوض ضمن ابراز همدلي با او بگوئيد: «سلام كردن براي بعضی از بچه های دیگر هم سخت است. من پیشنهاد می کنم وقتی با دیگران روبرو می شوی در ابتدا اگر با یک لبخند ساده شروع كني بهتر است.  با اين كار كم كم خودت را براي سلام كردن آماده مي كني، نگران نباش» . با استفاده از اين روش فرزندتان را اميدوار مي كنيد تا بتواند موقعيت خود را بهتر درك كند و در عین حال جرأت‌مندی او تقویت شود. وقتي شما روزبه روز احساس همدلی بيشتري نشان دهيد، در حقيقت به فرزندتان می‌آموزید كه بتواند رضايت و ارتباط با ديگران را حفظ كند. احساس نزديكي بيشتر شما با فرزندتان باعث مي شود تا او بتواند خود را با شرايط مختلف سازگار كند و در نتيجه حس انعطاف‌پذيري  و اعتماد به نفس در او تقويت مي شود.

 فرصت دادن به کودک برای جبران اشتباه ها

به كودكان فرصت جبران كردن اشتباهات را بدهيد. كودكان از همان سال هاي اول دوست دارند كه فردی مؤثر ومفيد باشند. اگر از افراد در مورد بهترين خاطرات دوران مدرسه سئوال شود، پاسخ بيشتر آنها كارهايي است كه به نحوي همراه با كمك به ديگران و یا شرکت در مسئولیت‌ها و کارها بوده است، مانند، درس دادن به شاگردان كوچكتر يا شرکت دركارهاي گروهي كلاس و یا کمک به یک رهگذر در کوچه یا خیابان. وقتي كودكان را در جهت كمك به ديگران تشویق وحمايت مي‌كنيم، به آنها نشان می دهیم که توانايي آنها را باور داريم و مطمئن هستیم كه فرزندانمان مي توانند كارهاي مختلفي انجام دهند. با این روش احساس مسئوليت پذيري آنها را نيز تقويت كرده‌ايم

وقتی رفتار شما با فرزندتان در چنین بستری شکل گرفت، سعي كنيد اشتباه كودكان را از طریق تجربه كردن خودشان، برطرف كنيد. كودكاني كه والدينشان نسبت به خطاهاي آنها بيش از حد حساسيت نشان مي‌دهند  و خودشان بلافاصله برای جبران آن وارد می‌شوند ، توان ريسك‌پذيري كمتري دارند و در نهايت ممکن است  به خاطر اشتباهشان توسط والدین سرزنش شوند. شما به عنوان پدر یا مادر بايد خيلي با اين مسائل راحت‌تر برخورد كنید و اگر  دیدید فرزندتان بریا چندمین بار مرتکب خطا شد، خود را كنترل كنيد و بپذیرید كه اين ناتوانی برای كودكان اين دوره سنی طبيعي است و با رشد بیشتر آنها، اين مشکل نيز برطرف خواهد شد. با فرصت دادن به فرزندتان در واقع او را براي حل كردن مشكلات آینده آماده مي‌كنيد.

اجازه تصمیم گیری دادن به کودک

به كودكان اجازه دهيد كه تمرین کنند تا در برطرف كردن مشكلاتشان، خودشان تصميم گيرنده باشند. مسئله‌اي كه بيشتر والدين با آن روبرو هستند اين است كه تمايل دارند خيلي سريع فرزندانشان را از یک موقعیت آزار دهنده یا تنگنا نجات دهند. به دفعات ديده شده وقتي كه مشكلی حل مي‌شود و همه چيز سرو سامان مي‌گيرد به فرزندانمان مي‌گوئيم كه این ما بودیم که به او گفتيم كه چه كار كند. اما اگر فرزندتان برنامۀ تكاليف مدرسه‌اش را نمي‌داند يا چيزهايش را گم كرده است، او را براي يافتن راه حل و پيدا كردن موقعيتش تشويق كنيد ولی هرگز بر سر او منت نگذارید و در عوض این احساس را به او منتقل کنید که او خود می‌تواند مشکلش را حل کند و اگر لازم شد از دیگران هم کمک بخواهد.

اگر کودکانی يك دنده و لجباز دارید به آنها فرصت بدهید و تأكيد كنيد كه خودشان در تصميم‌گيري و اتخاذ رفتار مناسب توانايي لازم را دارند. اگر هنگام برخورد با ناتوانی فرزند داد و فریاد كنيد، او متوجه منظور و خواسته شما  نمي‌شود و شما هم  اعصاب خود و او را نيز به هم ريخته ايد. بهتر است با تشخيص به موقع و کنترل خویش سعي كنيد مشكلات رفتاري بین شما و فرزندتان به وجود نيايد. همچنين اگر فرزندتان كار درستي انجام مي‌دهد، به آن اشاره کنید تا خودش هم ارزش و اهمیت آن را بداند. تشويق و علاقه شما از کارهای خوب او و اجازه دادن به او برای تصمیم گیری و عمل مستقل، یک راه مهم برای تقویت اعتماد به نفس اوست. لذا هرچه بیشتر به او اجازه دهید تا عقایدش را با شهامت بیان کرده و در افعالش از ضمیر شخصی «من» استفاده کند.